Het Grondwetkompas

Mijn droomproject bestaat erin om een Grondwetkompas te bouwen. Dat zou een instrument zijn voor academici, politici, journalisten, maar ook, en vooral, het ruime publiek.

De bedoeling is om de grondwet, en grondwettelijke waarden, dichter bij de burgers te brengen. We leven in een grondwettelijke, democratische rechtsstaat, maar we weten niet altijd goed wat dat betekent, en houden het vaak voor vanzelfsprekend. Dat maakt het systeem fragiel, zeker in tijden van toenemend populisme. Het Grondwetkompas zou dan richting kunnen geven, zonder een politiek oordeel te vellen. Door klaar te stellen wat een voorstel werkelijk betekent, en welke visie op grondwet, staat en samenleving er achter ligt.

Met zo’n kompas zou men politieke voorstellen kunnen duiden op (minstens) de volgende dimensies:

1. Is dit voorstel in overeenstemming met de huidige grondwet, of is er een grondwetsherziening voor nodig?
2. Wat is de democratische impact van dat voorstel?
3. Wat betekent dat voorstel voor de rechtsstaat?

De eerste dimensie zou meteen duidelijk maken hoe realistisch een voorstel is. Zo zijn er in België partijen die voorstellen om de kinderbijslagen af te schaffen en het vrijgekomen geld te investeren in kinderopvang. Het Grondwetkompas zou dan meteen op artikel 23 GW wijzen, dat uitdrukkelijk ‘het recht op gezinsbijslagen’ beschermt. Bij voorkeur zou het ook grondrechtenverdragen meenemen, die dat recht ook beschermen. Dan weten we meteen of iets een non-discussie is – iets om stemmen mee te winnen, maar waar we niet veel energie aan moeten besteden zolang men niet aan de grondwet zelf wil raken. Vaak is niet meteen duidelijk of iets in overeenstemming is met de grondwet. Grondrechten en het gelijkheidsbeginsel vereisen een afweging van belangen. Maar zo’n kompas zou dan, op basis van de grondwet, verdragen en rechtspraak, aangeven welke belangen allemaal af te wegen vallen, en welke daarvan gewoonlijk opwegen bij de hoogste, nationale en Europese, rechtscolleges.

De tweede dimensie zit complexer in elkaar. Democratie is namelijk geen eenduidig woord. Ze wordt daarom vaak gebruikt, en misbruikt, in politieke retoriek. Een referendum of een burgerbevraging is per definitie democratisch. Of juist niet, want enkel verkozen vertegenwoordigers dragen legitimiteit. Het Europees Hof voor rechten van de mens en grondwettelijke hoven zijn ondemocratisch. Een democratisch parlement moet hun beslissingen kunnen overrulen. Of juist niet, want zo’n hof beschermt democratische grondrechten en minderheden tegen een willekeurige meerderheid. Zo’n kompas werkt dan als een fact-checker. Over welk concept van democratie gaat het eigenlijk: representatieve, directe, participatieve, deliberatieve, of consensusdemocratie? Wat betekent het voorstel voor elk van die concepten? En hoe werkt het in de praktijk?

De derde dimensie doet hetzelfde voor de rechtsstaat. Ook hier speelt de discussie over de grondwettelijke toetsing van wetten, of over het overrulen van rechterlijke uitspraken. Maar het gaat ook over voorstellen om, bijvoorbeeld, de toegang van burgers tot de bestuursrechter te beperken, zodat zij niet snel vergunningen voor grote projecten kunnen aanvechten.

Er kunnen nog andere dimensies ingebouwd worden. Voor de scheiding der machten bijvoorbeeld. Of voor duurzaamheid – wat in België ook als een leidend principe vermeld staat in de grondwet. En een federaal kompas, specifiek voor België. Daar hebben gemeenschappen en gewesten verregaande autonomie gekregen. Dat heeft gezorgd voor pacificatie tussen conflicterende taalgroepen. Maar ook voor een versnellende dynamiek van disintegratie. Zowat elk decennium komt er een nieuwe staatshervorming. Het federaal kompas zou voor elk voorstel voor een hervorming meten of dat de autonomie van de deelgebieden versterkt of verzwakt, en of het de institutionele cohesie van het gehele land versterkt of verzwakt. Zo wordt meteen duidelijk wat zo’n voorstel betekent voor de federale balans: het evenwicht tussen autonomie en cohesie.

Om zo’n kompas te bouwen, zou je een interdisciplinair team nodig hebben. Grondwetsspecialisten zouden grondwetsbepalingen moeten linken met verdragen, rechtsleer, en rechtspraak van nationale en Europese rechtscolleges. Ze zouden samen met politieke wetenschappers moeten uitklaren wat bijvoorbeeld een democratie of een rechtstaat precies is, welke verschillende types en concepten er zijn, en welke instrumenten en instellingen daar impact op hebben. Daar is al veel over geschreven, maar dat moeten ze dan bij elkaar brengen, systematiseren, en operationaliseren, zodat elk politiek voorstel daar meteen in gekaderd kan worden. IT-specialisten zouden met al die data een gebruiksvriendelijke tool moeten uitwerken waarmee je een politiek voorstel als input kan geven, om op elke dimensie die je wenst een genuanceerd maar duidelijk antwoord te krijgen, met mogelijkheid om via links meer gedetailleerd te gaan. Taalkundigen zouden ervoor moeten zorgen dat de uitleg die gegeven wordt toegankelijk is voor burgers. Het project zou bovendien nooit af zijn: er moeten voortdurend nieuwe data worden aangeleverd, met nieuwe of gewijzigde grondwetsbepalingen, verdragen, rechtspraak, of theoretische inzichten.