Nooit een antwoord

“Voor de eerlijke vraagsteller, die geen toevlucht zoekt in een geloof of fantasie, zal er echter nooit een antwoord komen.” – Peter Wessel Zapffe, 1933

Terwijl weer een door de olie-industrie gelobbyde VN-COP (de 30e) in Brazilië bijeenkomt om te bespreken hoe we met de opwarming van de aarde moeten omgaan, zijn de broeikasgasemissies hoger dan ooit. De wereld lijkt vastbesloten om alle beschikbare fossiele brandstoffen te verbranden. Als dit gebeurt, komt er minstens 5 biljoen ton extra koolstof vrij, waardoor het koolstofgehalte in de atmosfeer omhoogschiet van de huidige 425 ppm naar ongeveer 2000 ppm. Dit zou kunnen leiden tot een stijging van de gemiddelde mondiale temperatuur met 4 °C tot 10 °C, met koolstofniveaus die vergelijkbaar zijn met die van 252 miljoen jaar geleden, die de Perm-Trias-massaextinctie veroorzaakten.

Wij mensen lijken hier vooral mee om te gaan door ons een uitweg uit onze benarde situatie te fantaseren. Er zijn vier basisfantasieën, die de mens elk de mogelijkheid geven om zijn eigen lot te bepalen. Fantasie één, de Donald Trump-fantasie, is om te doen alsof het een hoax is. Fantasie twee, de Bill Gates-fantasie, is om alle beschikbare middelen in te zetten om te overleven. Fantasie drie, de Frans Timmermans–fantasie, naar de chef van de EU Green Deal, is om te hopen dat groene technologie op tijd komt om de situatie te redden. En fantasie vier, de Elon Musk-fantasie, is om onze puinhoop op aarde achter ons te laten en de Melkweg te koloniseren.

Misschien is het tijd om verder te kijken dan fantasieën en onze benarde situatie onder ogen te zien, zonder ons over te geven aan zelfbedrog. Het dilemma van de mensheid is niet hoe we de planeet kunnen redden, maar hoe we onze onvermijdelijke rol op korte termijn kunnen accepteren in de langetermijnverandering van het systeem van de planeet. Het kan zijn dat we geen invloed hebben. Dat we uiteindelijk marionetten zijn in dit universum.

Om dit te realiseren, is het nuttig om ons diepgewortelde antropocentrische wereldbeeld en ons geloof in het uitzonderlijke karakter van de mens los te laten en een bredere planetaire visie aan te nemen.

In een dergelijk perspectief springen twee punten in het oog. Ten eerste is leven niet iets dat op een planeet plaatsvindt, maar iets dat een planeet overkomt. Het aardse systeem – Gaia – is een complex, zelfregulerend systeem waarin de biosfeer een sterke terugkoppeling uitoefent op de niet-levende geosferen. Het leven zelf heeft altijd de geosfeer gevormd. Zo vond ongeveer 2,5 miljard jaar geleden de Grote Oxidatie plaats, toen fotosynthetische microben zoals cyanobacteriën het aardse systeem veranderden door een zuurstofrijke atmosfeer te produceren. Al deze zuurstof in de atmosfeer veroorzaakte een grote uitsterving. Maar het maakte daarna de ontwikkeling mogelijk van complexe organismen – waaronder zuurstofrijke menselijke hersenen.

De opkomst van onze technologische beschaving, bedacht door onze zuurstofrijke hersenen, is slechts een ander voorbeeld van co-evolutie, waarbij een door het leven aangestuurde toestandsverandering in gang wordt gezet – in dit geval door technologisch, energie- intensief leven. We duwen de aarde onvermijdelijk naar een nieuwe klimaattoestand – een toestand die mogelijk een zesde massa-uitsterving inluidt.

In het verleden waren  massa-uitstervingen, hoewel rampzalig op korte termijn,  mechanismen – de zogenaamde entropische ratchet (adaptieve radiatie) – waardoor het Gaia-systeem sprongen in complexiteit maakte. Dit komt doordat na elke uitsterving een grotere diversiteit aan soorten ontstond.

Een tweede perspectief is dat Gaia op een heel andere tijdschaal werkt dan mensen. De mensheid is maar een heel klein deel van de tijd op aarde, ongeveer 0,0001% van de 4,5 miljard jaar dat de planeet bestaat. En sinds het ontstaan van levensvormen ongeveer 3,8 miljard jaar geleden, is 99% daarvan uitgestorven. Net als de cyanobacteriën die het klimaat veranderden en een nieuwe bloei van soorten inluidden, is de menselijke beschaving misschien gewoon een kortetermijninstrument waarmee Gaia op de lange termijn de complexiteit op de planeet opvoert. Waarom? Omdat het universum, in zijn streven om de tweede wet van de thermodynamica te gehoorzamen, evolueert van een zeer geordende toestand met lage entropie (de oerknal) naar een volledig ongeordende toestand met hoge entropie: zijn uiteindelijke warmtedood. Complexiteit is een tijdelijke tussenfase die ontstaat als de meest efficiënte manier om het universum snel naar maximale entropie te leiden.

Zodra onze menselijke beschaving haar taak heeft volbracht om de aarde voor te bereiden op een verdere toename van complexiteit, is het misschien tijd voor ons om het toneel te verlaten – om uit te sterven, zoals alle andere soorten hominiden hebben gedaan. Volgens Henry Gee zal dit binnen 10.000 jaar gebeuren.

Net zoals de dinosaurussen zich nooit hadden kunnen voorstellen hoe complex de wereld na hun uitsterven zou worden, hebben wij geen idee hoe de complexiteit op aarde uiteindelijk zal culmineren in de ongeveer één miljard jaar dat de planeet nog bewoonbaar zal zijn, voordat de toename van de helderheid van de zon een ongebreideld vochtig broeikaseffect zal veroorzaken, waardoor de oceanen zullen koken en verdampen in de ruimte, waardoor de aarde een droge, verzengende, onvruchtbare planeet zal worden, net als Venus.

Betekent dit dat we niets moeten doen? Is dit een rechtvaardiging voor passiviteit? Natuurlijk niet. Men kan geen ‘moeten’ afleiden uit een ‘zijn’, zoals David Hume opmerkte.  Als we een antwoord willen op de 2025 jaarlijkse vraag van Beste-ID, moeten we onze toevlucht zoeken in geloof of fantasie.