De lange arm van de fossiele industrie

2025 is wederom een piekjaar in CO₂-uitstoot, het belangrijkste broeikasgas.(1) Daarmee gaan we in rap tempo richting de 1,5 graden opwarming, de gevarengrens die de wereld in 2015 in Parijs heeft afgesproken. Hoewel de noodzaak voor verandering zeer hoog is en tegelijkertijd vrijwel alle benodigde alternatieven voor een duurzame energievoorziening al beschikbaar zijn, komt de energietransitie maar moeizaam op gang.

Dit is te verklaren door de lange arm van de fossiele industrie. Deze industrie profiteert van de producten die klimaatontwrichting veroorzaken en heeft grote belangen bij het zo lang mogelijk in stand houden van het fossiele systeem. Ze probeert daarom actief en op allerlei manieren verduurzaming te vertragen en te dwarsbomen.

Het verbranden van fossiele brandstoffen is verantwoordelijk voor veruit het grootste deel (81%) van de wereldwijde CO₂-uitstoot.(2) Toch duurde het meer dan vijftig jaar van internationale klimaatonderhandelingen voordat tijdens COP28 in Dubai expliciet werd uitgesproken dat we moeten wegbewegen van fossiele brandstoffen. Vijf decennia lang is het de fossiele industrie, in nauwe samenwerking met grote olie- en gasproducerende landen, gelukt om deze realiteit te verhullen.(3)

De invloed van de fossiele industrie reikt verder dan diplomatie alleen. Vanaf het begin is zij betrokken geweest bij het verspreiden van misinformatie en het zaaien van twijfel over klimaatwetenschap. Daarbij maakte zij gebruik van hetzelfde draaiboek – en soms zelfs dezelfde lobbyisten – als eerder door de tabaksindustrie werd ingezet om haar kankerverwekkende producten te verdedigen.(4) Shell wist al in 1962 van de schadelijke gevolgen van haar activiteiten.(5) Die kennis werd gebruikt om publiekelijk twijfel te zaaien, terwijl het bedrijf intern wél haar eigen boorplatformen ophoogde ter voorbereiding op een stijgende zeespiegel.(6)

Een andere beproefde tactiek is het afschuiven van verantwoordelijkheid op consumenten of overheden. British Petroleum introduceerde bijvoorbeeld het begrip ‘ecologische voetafdruk’, waarmee de focus werd verlegd naar individueel gedrag, terwijl de rol van producenten buiten schot bleef. (7) Tegelijkertijd pleiten fossiele bedrijven publiekelijk voor strenger klimaatbeleid, om datzelfde beleid achter de schermen actief te ondermijnen. (8) Recent werd nog duidelijk hoe onder druk van bedrijven als Chevron, ExxonMobil en Koch belangrijke Europese duurzaamheidswetgeving (CSDDD) is afgezwakt.(9)

Dan bestaat er nog de zogenoemde ‘draaideur’ tussen overheid en de fossiele industrie.(10) Zo heeft de huidige EU-commissaris voor Klimaat, Wopke Hoekstra, een verleden bij Shell. En in Nederland is deze vervlechting eveneens zichtbaar. Oud-minister Hans Wijers trad na zijn politieke loopbaan toe tot de top van Shell, nadat hij eerder als minister verantwoordelijk was voor economisch beleid dat de energiesector direct raakte. Ook Eric Wiebes, voormalig werknemer van Shell, kreeg als minister van Economische Zaken en Klimaat de verantwoordelijkheid over energiebeleid en gaswinning. Oud-premier Wim Kok vervulde na zijn premierschap een functie bij Shell en ook oud-minister van Financiën Sigrid Kaag werkte eerder voor Shell.

Hoewel dergelijke overstappen niet per se onrechtmatig zijn, vergroten zij structureel het risico dat beleidskeuzes meebewegen met gevestigde fossiele belangen. Via dit mechanisme kan het publieke belang geleidelijk plaatsmaken voor een private rationaliteit binnen overheden, die ten koste gaat van duurzame verandering.(11)

Fossiele subsidies en belastingkortingen spelen ook een belangrijke rol in het hardnekkige voortbestaan van het fossiele systeem. Volgens berekeningen van het ministerie van Financiën en het CBS loopt dit bedrag op tot circa €40–50 miljard per jaar, oftewel een maandsalaris per inwoner van Nederland. Het gaat dan om directe en indirecte steunmaatregelen, zoals belastingvrijstellingen, accijnskortingen en gunstige energiebelastingtarieven voor grootverbruikers. Deze maatregelen maken fossiele energie kunstmatig goedkoop en ondermijnen daarmee de businesscase van duurzame alternatieven.

Het afbouwen van deze subsidies blijkt politiek uiterst lastig. Dat komt deels doordat ze vaak diep verankerd zijn in het belastingstelsel en worden gepresenteerd als goed voor het ‘concurrentievermogen’ of ‘industriebeleid’. Daarnaast profiteren vooral goed georganiseerde en invloedrijke sectoren – zoals de zware industrie, luchtvaart en glastuinbouw – van deze regelingen, terwijl de kosten over de samenleving worden verdeeld. Dit leidt tot een lock-in-effect: hoe langer subsidies bestaan, hoe afhankelijker sectoren ervan worden, en hoe groter de politieke weerstand tegen afschaffing. Zo houden fossiele subsidies zowel een vervuilend energiesysteem in stand, als de machtsstructuren die verandering vertragen.

Ook greenwashing is een vast onderdeel van de fossiele strategie. Onderzoek laat zien dat het merendeel van de marketing van fossiele bedrijven draait om hun relatief kleine groene investeringen.(12) Dat schept een beeld van vooruitgang, terwijl de kern van hun business nauwelijks verandert. Shell is hier in Nederland herhaaldelijk op aangesproken door de Reclame Code Commissie.(13) Waar dergelijke reclames hier werden aangepast, duiken vergelijkbare misleidende boodschappen vervolgens op in landen met minder strenge toezichtkaders.(14)

Tot slot deinzen fossiele bedrijven er niet voor terug om overheden juridisch onder druk te zetten. Via investeringsverdragen dreigen zij met miljardenclaims tegen landen die de winning van fossiele brandstoffen willen beperken.(15) Van de $113 miljard die inmiddels via dergelijke ISDS-mechanismen(16) zijn uitgekeerd, vloeide $80 miljard naar de fossiele industrie.(17) Ook Nederland hangt zo’n claim boven het hoofd van Shell en ExxonMobil vanwege het sluiten van de Groningse gaskraan.(18) De dreiging van dergelijke claims maakt dat overheden twee keer nadenken voordat ze beleid maken om de fossiele industrie in te perken.

Wie klimaatontwrichting een halt wil toeroepen, moet af van de fossiele verslaving. Maar dat gebeurt in een wereld waarin machtige partijen alles op alles zetten om hun fossiele verdienmodel te beschermen. De opgave is daarom drievoudig: snel overstappen op hernieuwbare energie, ons aanpassen aan een al veranderend klimaat, én weerbaarheid opbouwen tegen de ontsporende invloed van partijen die baat hebben bij de fossiele status quo. Die weerbaarheid begint met het herkennen van de strategieën waarmee de fossiele industrie publieke opinie en beleid naar haar hand zet.

Noten

1. Global Carbon Project (2025) Fossil fuel CO2 emissions hit record high in 2025. https://globalcarbonbudget.org/fossil-fuel-co2-emissions-hit-record-high-in-2025/ 
2. IPCC (2022) Climate Change 2022: Mitigation of Climate Change. https://www.ipcc.ch/report/sixth-assessment-report-working-group-3/ 
3. Transparency International (2025) Fuelling Delay: How fossil fuel interests shape global climate negotiations. https://www.transparency.org/en/publications/fuelling-delay-how-fossil-fuel-interests-shape-global-climate-negotiations 
4. Oreskes, N., & Conway, E. M. (2011). Merchants of doubt: How a handful of scientists obscured the truth on issues from tobacco smoke to global warming. Bloomsbury Publishing USA.
5. NRC, 2018. Shell wist het allemaal al lang. https://www.nrc.nl/nieuws/2018/05/21/shell-wist-het-allemaal-al-lang-a1603695
6. The New York Times, 1989. Shell Anticipates a Sea Change: https://www.nytimes.com/1989/12/20/business/greenhouse-effect-shell-anticipates-a-sea-change.html 
7. Ekberg, K., Forchtner, B., Hultman, M., & Jylhä, K. M. (2022). Climate obstruction: How denial, delay and inaction are heating the planet. Routledge.
8. Ekberg, K., Forchtner, B., Hultman, M., & Jylhä, K. M. (2022). Climate obstruction: How denial, delay and inaction are heating the planet. Routledge.
9. SOMO, 2025. The secretive cabal of US polluters that is rewriting the EU’s human rights and climate law. https://www.somo.nl/the-secretive-cabal-of-us-polluters-that-is-rewriting-the-eus-human-rights-and-climate-law/ 
10. CEO (2021) Stop the revolving door: fossil fuel policy influencers. https://corporateeurope.org/en/stop-revolving-door 
11. EU Ombudsman (2025) How EU agencies deal with ‘revolving door’ cases (ongoing investigation) https://www.ombudsman.europa.eu/en/case/en/69230 
12. Li M, Trencher G, Asuka J (2022) The clean energy claims of BP, Chevron, ExxonMobil and Shell: A mismatch between discourse, actions and investments. PLoS ONE 17(2): e0263596
13. Bv: RCC 26 augustus 2021, zaak 2021/00190 en RCC 28 juni 2022, zaak 2022/0100
14. Milieudefensie (2024) Openingspleidooi Milieudefensie c.s., deel 2. https://milieudefensie.nl/actueel/openingspleidooi-milieudefensie-hoger-beroep-in-de-klimaatzaak-tegen-shell-deel-2 
15. IISD (2021) Investor–State Disputes in the Fossil Fuel Industry. https://www.iisd.org/publications/report/investor-state-disputes-fossil-fuel-industry 
16. ISDS staat voor Investor–State Dispute Settlement — een juridisch mechanisme dat buitenlandse investeerders (bedrijven) het recht geeft om staten aan te klagen, wanneer overheidsbeleid hun verwachte winsten schaadt.
17.  IIED (2023) Fossil fuel companies rake 80 billion taxpayers money through shadowy investment tribunals. https://www.iied.org/fossil-fuel-companies-rake-80-billion-taxpayers-money-through-shadowy-investment-tribunals 
18. NRC (2024) Arbitragezaak van Shell en Exxon tegen de Staat kan miljarden kosten.  https://www.nrc.nl/nieuws/2024/02/14/arbitragezaak-van-shell-en-exxon-tegen-de-staat-kan-miljarden-kosten-a4190163