Betekenisgeving in het licht van klimaatverandering
De omgang met de opwarming van de aarde vraagt niet enkel om technologische oplossingen of beleidsmatige keuzes, maar om een herbezinning op de taal en symboliek die wij gebruiken om over deze crisis spreken. Het debat over klimaatverandering is namelijk doordrongen van morele en religieuze betekenissen, expliciet of impliciet aanwezig in zowel activistische als sceptische discoursen. Het project Religie en klimaatverandering in Nederland onderzoekt die gelaagde religieuze dimensie van de klimaatverbeelding.
Religieuze taal functioneert binnen milieubewegingen als bron van morele urgentie. De encycliek Laudato Si’ (2015) van paus Franciscus spreekt in dit verband over de ‘zorg voor ons gemeenschappelijk huis’ en verbindt ecologische verantwoordelijkheid met sociale rechtvaardigheid. Deze visie resoneert ook in seculiere contexten, bijvoorbeeld in klimaatmarsen waarin deelnemers morele schuld bekennen richting toekomstige generaties, in de ‘activistische liturgie’ van Extinction Rebellion, en in de profetische toon van Greta Thunberg, die politici oproept tot bekering en verantwoordelijkheid. Zulke praktijken mobiliseren mensen door een taal te gebruiken die religieuze wortels heeft, ook wanneer dit buiten confessionele kaders gebeurt.
Tegelijkertijd wordt diezelfde taal door klimaatsceptici vaak geproblematiseerd. Zij typeren klimaatactie als een ‘nieuwe religie’ met haar eigen dogma’s en rituelen, en verwerpen haar morele aanspraak als irrationeel of quasireligieus. Religieuze taal dient in dit geval om de urgentie van het klimaatvraagstuk te ontkrachten door het te associëren met geloof in plaats van met rede.
Naast een beroep op religieuze taal ontstaan er wereldwijd ook rituele praktijken rond ecologisch verlies: herdenkingen voor uitgestorven soorten, klimaatrouwceremonies en publieke gebeden voor de aarde. Deze rituelen vervullen een sociale en emotionele functie, omdat ze ruimte bieden aan collectieve verwerking van verlies en aan anticipatie op toekomstige schade. Daarmee dragen ze bij aan de vorming van een nieuwe ecologische ethiek die contemplatie en activisme samen kan brengen.
Omgaan met de opwarming van de aarde betekent dan ook: erkennen dat onze taal, symbolen en rituelen mede bepalen hoe wij handelen. Klimaatverandering vraagt niet zozeer om adaptatie, maar om een culturele transformatie: een herziening van de manier waarop wij de wereld moreel en spiritueel betekenis geven. Alleen dan kunnen we handelen met zorg.
Projectgroep Religie en klimaatverandering in Nederland
School of Catholic Theology, Tilburg University/NWO