Hij noemt zichzelf een ‘veelvraat van geschiedenis’, het vak waardoor hij van jongs af aan gegrepen werd. Die brede belangstelling zie je terug in het onderwijs dat hij gaf. De laatste jaren doet hij onderzoek naar de geschiedenis van Brabanders in WOII, hij schreef een boek over het lot van de Joodse bewoners van zijn eigen woning. Ook nam hij het initiatief in Tilburg jaarlijks struikelstenen te leggen, de messing herinneringstenen in de stoep voor de huizen waaruit Joden zijn weggevoerd. Op 2 mei neemt bijzonder hoogleraar Cultuur in Brabant Arnoud-Jan Bijsterveld afscheid van de universiteit, na een kwart eeuw.
Slachtoffer- en daderschap niet zwart-wit
‘Wat ik heb ervaren met het beschrijven van de geschiedenis van de familie Polak en ook van mijn eigen familie, is dat je mensen via hun geschiedenis kunt verbinden met elkaar en met de plek waarop ze leven. Als je met elkaar over het verleden kunt spreken, ontstaan nieuwe verbanden. Die empathie kun je beter bereiken door de herkenningspunten in die levensverhalen. Levensverhalen in context dus. In mijn afscheidsrede spreek ik erover dat we af moeten van geschiedschrijving die alleen belangen van slachtoffers wil dienen. Dader- en slachtofferschap zijn vaak lang niet zo zwart-wit als we denken. In voorbereiding op het leggen van struikelstenen ontdekte ik dat een Joodse Tilburger de gaskamers ontliep doordat hij in het kamp blokhoofd werd, omdat hij toevallig Duits en Pools kende. Hij accepteerde die functie en overleefde. Hij verklaarde later dat hij mensen minder hard sloeg dan de SS’ers zouden hebben gedaan. Of denk aan ons slavernijverleden: ook voormalig slaafgemaakten werden soms slavenhandelaar. Dus als je alle zijden belicht, begrijp je moeilijke keuzes van mensen beter en sta je minder snel klaar met je oordeel.’
Maar ga je de eventuele vergoelijkende context van een dader in de geschiedenis dan niet verheffen tot criterium voor een oordeel? Hoe maak dan nog moreel onderscheid tussen slachtoffer en dader?
‘Natuurlijk vind ik mijn waarden van belang in het onderwijs: persoonlijke waarden bepalen hoe ik lesgeef, maar ik probeer niet te particulier of arrogant te zijn. En ik vind ik echt wel wat van dingen. Maar als wetenschapper moet je afstand nemen en opzij kunnen stappen. Ik ben historicus en geen activist of rechter. Door beter te begrijpen waarom mensen tot hun daden kwamen, praat je niets goed. Echte daders verdienen zeker geen voetstuk. Zo zie je na het onderzoek van Annejet van Zijl dat de naam van Prins Bernhard verdwijnt van scholen en het Prins Bernhardfonds. Context zorgt voor nuance en zo nemen we samen verantwoordelijkheid voor het verleden. In Nijmegen staan bij herdenkingen van de WOII al jaren Nederlanders en Duitsers naast elkaar, met het idee dat ze als nabestaanden samen staan voor vrijheid en democratie. Het is ook voor de verwerking beter het samen te doen. Historie moet het gesprek op gang brengen.’
Lees het hele interview op de site van Tilburg Universiteit.
