Duitsland heeft een verontrustende paradox in zijn herinneringscultuur. Aan de ene kant herdenken veel Duitsers samen met Europese en trans-Atlantische bondgenoten de bevrijding na de Tweede Wereldoorlog. Aan de andere kant is er een groeiend aantal Duitsers dat de naoorlogse herinneringscultuur herinterpreteert als een verhaal van nationale schaamte, waarvan zij beweren dat het radicaal moet worden herzien.
Gisteren, op 23 februari 2025, koos Duitsland een nieuwe federale regering, en de inzet kon niet hoger zijn. Een extreemrechtse partij – een partij die niet alleen de Duitse herdenkingscultuur met betrekking tot het nazi-terreurregime en de Holocaust wil uitwissen, maar ook Hitler in een groteske verdraaiing van de geschiedenis als communist bestempelt – staat op het punt om de op één na grootste politieke macht van het land te worden. Hun opkomst zendt schokgolven tot ver buiten de Duitse grenzen, vooral omdat de regering Trump hen openlijk heeft gesteund, en hun strategische ambities liggen ongemakkelijk goed op één lijn met die van Rusland.
Hoe moeten we reageren? Meer dan ooit moeten mensen die vrijheid, democratische waarden en een op feiten gebaseerde herinneringscultuur verdedigen luider roepen en zichtbaarder zijn. Op 20 februari bood The New York Times een ongebruikelijk Amerikaans platform voor zo’n stem.
Jan Böhmermann en de kracht van satire bij het verdedigen van de historische waarheid
Jan Böhmermann, de scherpe Duitse satiricus, heeft carrière gemaakt met het blootleggen van hypocrisie en politieke tegenstrijdigheden. Zijn laatste video The Far Right Is Rising in the Land of ‘Never Again’, gepubliceerd in The New York Times op 20 februari 2025, raakte een gevoelige snaar. Voor Amerikaanse en internationale kijkers schetste hij een grimmig beeld van een Duitsland dat worstelt met de opleving van extreemrechts, geleid door de Alternative für Deutschland (AfD), terwijl het land nog steeds achtervolgd wordt door zijn verleden.
In de volgende analyse neem ik Böhmermanns satirische stuk van als uitgangspunt om de meer dan achthonderd reacties van lezers van The New York Times te onderzoeken. Wat is de kracht van satire bij het confronteren van de alarmerende opkomst van extreemrechts en het verdedigen van het historisch geheugen in democratische samenlevingen?
In zijn vernietigende monoloog, gebracht in stijf Engels met af en toe een zwaar aangezet Duits accent, en soms ondersteund door een spottende Beiers volksmuziekje, ontleedde de komiek de opkomst van de extreemrechtse partij Alternative für Deutschland (AfD) en legde hij de tegenstrijdigheden bloot in de manier waarop Duitsland zijn eigen geschiedenis benadert. Hij stelde dat Duitsland er lang prat op ging ‘wereldkampioen’ te zijn in het zichzelf confronteren met het verleden (‘Vergangenheitsbewältigung Weltmeister’), maar dat de groeiende populariteit van de AfD suggereerde dat deze toewijding meer symbolisch en dus niet echt.
Böhmermann beschreef Duitsland als een land dat geobsedeerd is door het herdenken van zijn verleden, dat vol staat met gedenktekens en plaquettes, maar dat geen duidelijke blauwdruk heeft om te voorkomen dat de geschiedenis zich herhaalt. Hij bespotte hoe ‘Nooit Meer’ een lege mantra is geworden, nu het extreemrechtse gedachtengoed toeneemt, ondanks de veronderstelde lessen uit de geschiedenis.
Een belangrijk doelwit van zijn kritiek was het schaamteloze historische revisionisme van de AfD. Hij benadrukte hoe leidende figuren het nazitijdperk bagatelliseerden – een medeoprichter deed het af als slechts een ‘vogelpoepje’ in de verder ‘succesvolle’geschiedenis van Duitsland. Hij maakte ook de absurde bewering van AfD-voorzitter Alice Weidel belachelijk dat Hitler eigenlijk een ‘communistisch-socialistische man’ was, en noemde het een retorische truc die de werkelijkheid op zijn kop zette – iets wat de AfD goed onder de knie had. Hij informeerde het publiek van The New York Times over Björn Höcke, een Duits politicus en lid van de AfD, die de partij naar een historische overwinning leidde in de deelstaatverkiezingen van 2024 in Thüringen, met 32,8% van de stemmen. (Dat was de eerste keer sinds de Tweede Wereldoorlog dat een extreemrechtse partij een deelstaatverkiezing won in Duitsland.) Hij beschreef Höckes spreekstijl als ‘Hitleresque’, waarbij hij grapte dat de term Frans is voor ‘licht verontrustend’.
Jan Böhmermann in The New York Times, opiniepagina’s, 20 februari 2025. https://www.nytimes.com/2025/02/20/opinion/germany-elections-afd.html
Böhmermann stelde dat de AfD in een grijze zone van historische ontkenning opereerde. Ze omarmden het nazisme niet openlijk, maar gebruikten nazi-achtige retoriek, terwijl ze agressief elke band met het fascisme ontkenden. Hij vergeleek hun strategie met het uitvoeren van een Hitlergroet voor een menigte rechtse extremisten, terwijl ze volhouden gematigden te zijn. Dit, merkte hij op, werkte in een land waar collectieve schuld bestond, maar individuele verantwoordelijkheid vaak werd ontkend – veel Duitsers veroordeelden het naziverleden terwijl ze volhielden dat hun eigen voorouders er geen aandeel in hadden.
Hij traceerde dit selectieve geheugen naar de naoorlogse politiek en herinnerde eraan hoe de eerste naoorlogse kanselier van Duitsland, Konrad Adenauer, herstelbetalingsovereenkomsten met Israël tekende, niet uit morele plicht maar uit politiek pragmatisme. Böhmermann stelde dat dit een weerspiegeling was van Duitslands langdurige paradox van herinneren én vergeten, een tegenstrijdigheid die extreemrechts de kans gaf om terug te sluipen in de mainstream politiek.
Tot slot waarschuwde hij dat de opkomst van de AfD niet alleen een Duitse kwestie is, maar deel uitmaakt van een wereldwijde trend van nationalistische, extreemrechtse politiek, vermomd als populisme. De wereld, benadrukte hij, zou zich grote zorgen moeten maken over wat er in Duitsland gebeurt. En, in zijn kenmerkende satirische stijl, concludeerde hij: “Die Kacke ist am Dampfen”, of, in botte Engelse termen: “The shit has hit the fan”. Hoe reageerde het publiek van The New York Times? In de volgende analyse belicht ik vier verschillende patronen in de meer dan achthonderd commentaren.
1) Een satirische waarschuwing of politiek alarmisme?
Voor sommigen was de video een tijdige waarschuwing voor de gevaren van rechts populisme. Voor anderen was het overdreven angstzaaierij, een poging om de democratische omwenteling in Duitsland af te schilderen als een echo van de jaren 1930. De reacties op de video van Böhmermann weerspiegelen een diepe kloof in de publieke perceptie. Wordt Duitsland echt geconfronteerd met een neofascistische dreiging, of is dit een reactie op bredere politieke en economische grieven?
Veel commentatoren wezen op het immigratiebeleid als een belangrijke drijvende kracht achter de opkomst van de AfD. “De AfD is een belangrijke partij geworden vanwege immigratie en het algemenere probleem van economische angst/neerwaartse mobiliteit. En zoals altijd hebben de kosmopolitische en welvarende mensen geen mogelijkheid om deze problemen te labelen en aan te pakken, dus keren ze zich tegen een ingebeeld monster”, schrijft Kevin. Critici van het beleid van Angela Merkel geloven dat een ongecontroleerde instroom van migranten, vooral uit het Midden-Oosten, heeft geleid tot sociale spanningen, culturele botsingen en angst voor criminaliteit, die de AfD met succes heeft ingezet. Anderen beweren echter dat economische ongelijkheid, in plaats van xenofobie, de echte wortel van de ontevredenheid is.
Zij beweren dat de AfD gedijt op het falen van het politieke establishment en dat de AfD het vacuüm opvult dat wordt achtergelaten door een gedesillusioneerde arbeidersklasse – een fenomeen dat niet alleen in Duitsland te zien is, maar in heel Europa en de Verenigde Staten. Als Duitsland een verschuiving naar rechts meemaakt, is dat dan puur ideologisch, of is het een symptoom van een diepere crisis van de democratie?
2) Het Joodse perspectief – angst voor een nieuwe golf van antisemitisme
Voor veel Joodse commentatoren is de opleving van extreemrechts meer dan alleen politieke retoriek – het is een groeiende existentiële angst. De AfD heeft, ondanks haar pogingen om zich te distantiëren van openlijk neonazisme, leden en aanhangers die de Holocaust bagatelliseren en revisionistische geschiedenis propageren. De vraag blijft: Is de AfD gewoon een conservatieve nationalistische beweging of herbergt het een gevaarlijke onderstroom van fascistische ideologie?
Niet alle Joodse stemmen in de discussie waren echter dezelfde mening toegedaan. Sommigen betoogden dat antisemitisme niet langer een uniek rechts probleem is – in feite zijn links en islamitisch antisemitisme even grote bedreigingen geworden in het moderne Duitsland. Sommige Joodse stemmen wezen op de ironie van de pogingen van Duitsland om te boeten voor zijn verleden door middel van een open immigratiebeleid, dat naar verluidt heeft geleid tot een toestroom van antisemitische sentimenten vanuit gemeenschappen van moslimmigranten. Het onbedoelde gevolg is volgens hen een nieuwe golf van vijandigheid tegenover Joodse gemeenschappen in Duitsland, waardoor het voor Joden onveilig is om met een keppeltje op door de straten van Berlijn te lopen.
Ondertussen nam een klein maar aanzienlijk deel van de Joodse commentatoren een controversieel standpunt in: ze steunden de AfD. Ze stelden dat de partij, ondanks haar nationalistische retoriek, de enige was die het islamitisch antisemitisme aanpakt, iets wat de mainstream partijen volgens hen hebben genegeerd. Anderen betoogden dat dit een gevaarlijk compromis is en waarschuwden dat het op één lijn gaan zitten met extreemrechtse populisten om één vorm van antisemitisme tegen te gaan, op de lange termijn tot ergere gevolgen kan leiden.
Het debat over de Joodse veiligheid in Duitsland beperkt zich niet langer tot vragen over de herdenking van de Holocaust. In plaats daarvan is het een complex en vaak tegenstrijdig discours geworden, waarin angsten voor extreemrechts, linkse vijandigheid en islamitisch radicalisme elkaar op verontrustende manieren kruisen. “Terwijl extreemrechts sterker is dan het zou moeten zijn, komt het grootste gevaar voor Duitse joden op dit moment van een stilzwijgende coalitie van links (en dat omvat zowel extreem- als gematigd links) en islamitische/islamitische immigranten, die verenigd zijn in hun vijandschap tegen Israël.”
3) Elon Musk – een digitale joker in het debat?
Böhmermann verwees in zijn video subtiel naar Elon Musk, een figuur wiens invloed op het politieke discours onmogelijk te negeren is. De anti-establishment persoonlijkheid van de miljardair, zijn kritiek op de mainstream media en het ruimte geven op zijn platform van controversiële figuren hebben van hem een polariserende figuur gemaakt in discussies over de AfD.
Voor critici is Musk een rechtse handlanger, iemand die zijn enorme invloed op sociale media gebruikt om extremistische stemmen te versterken en historisch revisionisme te verspreiden. Zijn samenwerking met figuren die ten onrechte beweren dat Hitler een socialist was – een verdraaiing van de geschiedenis die vaak wordt gebruikt om linkse politiek te ondermijnen – worden aangehaald als bewijs dat hij gevaarlijke verhalen propageert. Of, zoals een commentator vroeg: “Denken Trump en Musk dat de verkeerde kant WOII heeft gewonnen?”
Anderen zagen Musk echter als zondebok, met als argument dat zijn betrokkenheid bij het politieke discours een bijproduct is van een tijdperk waarin de mainstream media het vertrouwen van het publiek hebben verloren. De aantrekkingskracht van Musk is volgens hen niet dat hij zelf een extreemrechts figuur is, maar dat hij een stem geeft aan degenen die zich gecensureerd voelen door links georiënteerde media en regeringen. Anderen bekritiseren Böhmermann als een culturele buitenstaander die geen kritisch begrip heeft van de Amerikaanse politieke voorstellingen. “Böhmermann is niet serieus te nemen als de AfD op één hoop gooit met nazi’s. Trump-aanhangers ‘rechtse extremisten’ noemen en zeggen dat Elon Musk een Hitlergroet bracht, is nog meer bewijs dat deze man niet serieus te nemen is.”
De invloed van Musk op het politieke debat in Duitsland is onmiskenbaar. Of je hem nu ziet als een roekeloze provocateur of een noodzakelijke ontregelaar, Musk vertegenwoordigt een bredere trend: de rol van digitale platforms in het vormgeven van politieke verhalen. In een tijdperk waarin satire, verkeerde informatie en realiteit door elkaar lopen, zijn figuren als Musk zowel vormgevers als symbolen van het chaotische politieke landschap.
4) Beleeft Duitsland met een nieuwe nazigolf?
Het meest controversiële debat in de nasleep van de video van Böhmermann ging over de vraag of Duitsland echt het risico loopt op een nieuwe nazibeweging. De reacties varieerden van alarmerende waarschuwingen tot regelrechte afwijzingen.
Sommigen geloofden dat Duitsland langzaam afglijdt naar autoritarisme, waarbij de retoriek van de AfD, het nationalistische beleid en de demonisering van minderheden de begindagen van het naziregime weerspiegelen. Ze beweren dat fascisme zelden van de ene op de andere dag terugkeert – het sluipt naar binnen door kleine erosies van democratische normen, net als in de Weimarrepubliek.
Anderen doen deze angsten echter af als overdrijvingen, en benadrukken dat Duitsland vandaag fundamenteel verschilt van het Duitsland uit de jaren 1930. Zij wijzen op de sterke democratische instellingen, een medialandschap dat extremisme kritisch bekijkt en een publiek dat zich terdege bewust is van zijn geschiedenis als bescherming tegen een echte fascistische opleving. Anderen worden afgeschrikt door de manier waarop Böhmermann de les leest: “Lezers in de VS vertellen dat ze bang moeten zijn voor de opkomst van het Duitse fascisme staat voor mij ver af van de realiteit en is even onwetend als arrogant.”
Er ontstond een middenpositie: hoewel een grootschalige heropstanding van de nazi’s onwaarschijnlijk is, beleeft Duitsland een gevaarlijke verschuiving naar autoritaire en reactionaire politiek. Velen waarschuwden dat zelfs als Duitsland geen nieuwe Hitler voortbrengt, de erosie van burgerlijke vrijheden, censuurwetten en gepolariseerde discussies een omgeving kunnen creëren waarin extremisme gedijt.
Terwijl Europa en de wereld toekijken, blijft de vraag: is dit een historische cyclus die zich herhaalt, of een nieuw hoofdstuk van een wereldwijde strijd tussen democratie en extremisme?
Slotgedachten: Duitsland op een kruispunt
De video van Jan Böhmermann heeft gedaan wat satire het beste kan: een gesprek op gang brengen dat zowel ongemakkelijk als noodzakelijk is. De reacties weerspiegelen een Duitsland dat diep verdeeld is – niet alleen over zijn geschiedenis, maar ook over zijn heden en toekomst.
Is de AfD een legitieme uiting van conservatieve onvrede of een poort naar extremisme? Wordt antisemitisme aangepakt of wordt het genegeerd in politiek ongemakkelijke vormen? Is Elon Musk een digitale demagoog of een symptoom van een falend vertrouwen in instellingen? En, het allerbelangrijkste, loopt Duitsland het risico op een nieuw donker hoofdstuk, of ervaart het gewoon de turbulentie van een veranderend politiek landschap?
Eén ding is duidelijk: Duitsland kan het zich niet veroorloven om weg te kijken van de alarmerende opkomst van extreemrechts en de strijd om de historische waarheid. Hetzelfde geldt voor andere Europese landen. We moeten verder gaan dan satire en ons richten op een gezamenlijke, actieve verdediging van gedeelde waarden en ‘find the cost of freedom’, zoals Crosby, Stills, Nash & Young zongen tijdens de escalatie van de Vietnamoorlog.
