In een wereld die hunkert naar helderheid en eenduidigheid, vormen paradoxen een vreemdsoortige luxe: ze lijken ons op het verkeerde been te zetten, maar geven juist richting aan ons denken. Ze zijn geen obstakels, maar openingen. Geen fouten in het systeem, maar signalen dat we een grens naderen – van kennis, van taal, van logica. En juist daar, op die rand, begint het denken.
Deze reeks nodigt je uit in het gezelschap van mensen en hun favoriete paradoxen. Soms speels, soms verontrustend, altijd vruchtbaar. De rijkdom van ideeën schuilt vaak in hun tegenspraak.
Waarom is het najagen van geluk soms de snelste weg naar ongeluk? Hoe kan vrijheid leiden tot onderdrukking? En hoe is het mogelijk dat je niet kunt beloven dat je niets belooft? Deze vragen zijn geen curiositeiten, maar vensters op de complexiteit van ons bestaan.
Voor een inleiding in de paradox is Wikipedia – zoals altijd – een goed begin. Logische paradoxen, stijlfiguren, pragmatische paradoxen. Voor Aristoteles waren paradoxen een gevaar voor de logica, een weeffout in de rede. Bertrand Russell groef zich diep in in de paradox van de verzamelingen die zichzelf wel of niet kunnen bevatten. Mulisch leefde van de paradox: “Ik ben niet alleen de schrijver van dit boek, ik ben het boek.”
Te midden van alle ellende en problemen in de wereld dient de paradox ook als spiegel van het menselijk tekort, of als oproep tot verzet. Bij Camus verzet de rebel zich tegen de wereld zoals ze is – maar juist door dat verzet bevestigt hij dat er waarden zijn die verdedigd moeten worden.
“Er valt me iets in, mijn lijfparadox: ‘Volg dit advies niet op'”
Abram de Swaan
Dit is een leugen
Max Welling
Ps: het is een zelfde soort paradox , Gödel-stijl. Het is echter een echte tegenstelling die niet op te lossen is. Een paradox is een schijnbare tegenstelling dus wellicht toch net iets anders. Zoiets als: de kat is levend en dood.
De enige gehoorzaamheid die telt, is ongehoorzaamheid aan het kwaad
Christophe Busch
‘Een Arendtiaanse paradox’.
Begrijp een kunstmatig brein als een menselijk brein begrepen kan worden
Max Louwerse
We begrijpen AI niet alleen het beste door het menselijk brein te begrijpen, we kunnen (en daarom doen) bovendien niet anders. Juist die kruisbestuiving maakt het onderzoeken van menselijke en kunstmatige intelligentie interessant.
Loslaten geeft houvast
Cathy Macharis
In de complexiteit van transities merk ik dat hoe meer ik controle probeer te houden, hoe meer ik vastloop. Pas als ik durf los te laten — verwachtingen, zekerheden, uitkomsten — ontstaat er echt iets nieuws. Alles wat ik loslaat, transformeert.
Weet wat je niet weet
Peter van Bergeijk
We koesteren als mensheid een mate van vooruitgangsgeloof, maar kiezen, steunen en accepteren voortdurend leiders, die de samenleving in haar achteruit zetten
Ton Wilthage
-
Over wat vooruitgang is, op korte en lange termijn, hoeft niet altijd overeenstemming te bestaan. Mensen kunnen zich aangetrokken voelen tot een deel van de standpunten, doelen, aanpak en acties van de betreffende leider(s).
-
Mensen kunnen ook teleurgesteld zijn in eerdere leiders, ervaren misschien vooral de nadelen van wat anderen vooruitgang noemen en kiezen dan van de weeromstuit voor een andere leider
-
Veel zaken, zoals klimaat zijn ingewikkeld, hoe dan te kiezen voor welke leider?
-
Soms weet je niet of een leider de vooruitgang gaat dienen of niet. Politici zijn heel handig met campagnes, (mis)informatie en communicatie en spelen hun charisma uit. Mensen stemmen ook vanuit gevoel, sentiment en emoties en niet niet puur rationeel. Zeker in onzekere en angstige tijden.
-
Soms valt er niets te kiezen. En als de betreffende leiders al aan de macht zijn, is het in veel regimes risicovol en gevaarlijk om je nog te verzetten. En zijn ze min of meer democratisch gekozen, heb je de leiders te accepteren.
De geboorte van de westerse natuur in Japan rond de jaren 1870–1880 faciliteerde tegelijkertijd de vernietiging van natuur
Geert Mul
Het woord / begrip 自然 (shizen) wordt in Japan gebruikt als vertaling van het westerse woord ‘natuur’: een objectiverend, wetenschappelijk concept van ‘de natuur’ als domein tegenover de mens. Het begrip werd pas rond de jaren 1870–1880, tijdens de vroege Meiji-periode, in deze betekenis gebruikt.
Tijdens de Meiji-periode voltrok zich in Japan een ingrijpende ecologische en culturele ontwrichting. In een cocktail van extreem nationalisme, industrialisatie en opkomend kapitalisme zette de Meiji-staat grootschalige moderniseringsprojecten in gang die de relatie tussen natuur en cultuur fundamenteel veranderden. Kapitalistische landhervormingen en industriële expansie — zoals mijnbouw en commerciële bosbouw introduceerden de systematische exploitatie van natuurlijke hulpbronnen. Eeuwenoude bossen, waaronder de heilige ‘chinju no mori’ rond tempels en schrijnen, werden gekapt onder een technocratisch staatsbeleid dat het boeddhisme marginaliseerde en het shintoïsme omvormde tot nationale ideologie. Aangewakkerd door sociaal-darwinistische denkbeelden werd natuur herleid tot bezit, grondstof en machtsinstrument — waarbij de eeuwenoude Japanse omgang met natuur als levend, spiritueel domein werd verbroken.
Hoe meer data je ter beschikking hebt, hoe groter de kans om er verkeerde conclusies uit te trekken
Stephan Smeekes
In statistiek en AI wordt het hebben van meer data over het algemeen gezien als iets goed, omdat je daar preciezere conclusies uit kunt trekken. Maar het zorgt er ook voor dat er puur toevallige verbanden zijn die geen betekenis hebben. Een bekend voorbeeld hiervan is de verjaardagenparadox: neem een school met 10 klassen, met 30 leerlingen in iedere klas. Stel dat in maar liefst 7 klassen er twee leerlingen zijn die dezelfde verjaardag hebben. Dat kan geen toeval zijn, toch?
Logica ontstaat door de wetten van de logica in de wind te slaan
Harm Brouwer
In de wetenschap is creativiteit cruciaal voor vooruitgang.
De kortste weg tot jezelf is de omweg over de wereld
Peter Hagoort
Introspectie is een onbetrouwbare methode om jezelf te leren kennen. Confrontatie met de wereld om je heen, dichtbij en ver weg, fysiek maar ook in woord en beeld, is een vereiste om te achterhalen wie je zelf bent.
De dematerialisatie van analoge en ambigue materiële menselijke interacties en de reductie ervan tot afgemeten absolute, digitale en algoritme gestuurde interacties wordt gezien als een verrijking van onze dagelijkse interacties met anderen en maakt onze digitale ´self´ meer invloedrijk dan onze analoge en materiële ´self´
Anton Nijholt
Iemands aanwezigheid in ‘social media’ leidt tot een ‘social-media’-profiel. Zo’n digitaal profiel is een gereduceerde versie van iemands aanwezigheid in de werkelijke wereld. Dus ook van iemands verbaal en non-verbaal gedrag, zijn of haar gebruik van zintuigen en kennis, en het omgaan met lotgenoten in de fysieke wereld. Waar we nu uitgaan van voornamelijk op tekst- en spraakgebaseerde digitale ‘verrijking’ van interactie met anderen, maken toekomstige toepassingen van slimme omgevingen en ‘extended reality’ het mogelijk dat we als persoon en persoonlijkheid ondergedompeld worden in door algoritmen beheerste omgevingen. Dat wil zeggen, omgevingen die ons digitaal leren kennen en ons definiëren en reduceren tot meetbare en stuurbare objecten. Gewillig accepteren wij onze reductie tot cartoon-karakters en zien het als een verrijking van onze aanwezigheid in de wereld.
Het mooie van kunst is dat het niet mooi moet zijn
Ralf Cox
Kunst en schoonheid zijn niet dezelfde dingen. Dat is niet echt een onthulling. Toch is de (vaak) onmiddellijke en automatische esthetische waardering die een kunstwerk kan oproepen zo’n dominant onderdeel van de kunstbeleving dat iets al gauw als ‘geen kunst’ wordt getypeerd als dit ontbreekt. Maar bij veel interessante kunstwerken komt de waarde(ring) juist voort uit de minder directe en vanzelfsprekende dingen die de kunstbeleving bepalen. En dan kan schoonheid juist ook in de weg zitten.
Simpelheid is best ingewikkeld
Paul van Lange
Spaarzaamheid is een belangrijk doel in de wetenschap: je wilt zo veel mogelijk verklaren met zo weinig mogelijk aannames. Dat komt voort uit de kennistheorie van de filosoof Ockham, en dat wordt vaak beschreven aan de hand van een ‘scheermes’-metafoor: het wegscheren van alle onnodige ingewikkeldheden om bij de eenvoudigste verklaring uit te komen.
In maatschappelijke analyses worden vaak termen gebruikt die veel verwarring oproepen en mede daardoor sterk gekleurd kunnen worden door allerlei voorkeuren, vooral politieke voorkeuren. Neem de term populisme. Dit woord is nu zo sterk verbonden met onderbuik en domheid dat de verklarende werking heel sterk wordt verminderd. Zelfs de term fascisme wordt op een mistige manier gebruikt. Dit alles is ernstig omdat duidelijkheid in woord en daad een hoofdzaak is, vooral in tijden van crises.
Bij het begrijpen van menselijk gedrag komt een scheermes ook als geroepen. Het zou goed zijn als mensen in eenvoud meer nadenken over de context (of de situatie) en de persoon. Het zou goed zijn als mensen in eenvoud meer nadenken over andere belangen dan het eigenbelang. Simpelheid vraagt om maximale duidelijkheid. En simpelheid betekent niet dat je maar één aanname aanhangt, zoals “iedereen is uit op eigenbelang” of “gedrag wordt louter bepaald door persoonlijkheid” maar dat je heel spaarzaam omgaat met aanvullende uitgangspunten (het volgende wikkel).
